Nowelizacja Kodeksu Karnego i związane z nią problemy

Zakaz (wokandy) warunkowego przedterminowego zwolnienia przy skazaniu na karę dożywocia, czyli nieredukowalne bezwzględne dożywocie ? nowelizacja Kodeksu Karnego i związane z nią problemy.

Nowelizacja przepisów Kodeksu Karnego przewiduje obecnie możliwość orzeczenia przez sąd zakazu zastosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia ( instytucji zwanej potocznie przez skazanych lub osadzonych  ? ?wokandą?) w przypadku wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności. Ustawodawca przewidział dwie podstawy do fakultatywnego orzeczenia kary nieredukowalnego dożywotniego pozbawienia wolności. Pierwsza z nich opiera się na przesłankach formalnych, tj. uprzednim skazaniu za określony rodzaj przestępstwa (przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub o charakterze terrorystycznym) na karę dożywotniego pozbawienia wolności lub karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat. Natomiast druga podstawa operuje warunkiem materialnym, tj. stwierdzeniem, że charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazują, iż pozostawanie sprawcy na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób. 

Trafnie wskazuje się w literaturze prawniczej, że wyeliminowanie możliwości warunkowego zwolnienia wyklucza w sposób bezwzględny realizację jednego z uznanych celów karania. W opinii wielu prawników oraz psychologów zakaz warunkowego przedterminowego zwolnienia jest nie tylko sprzeczny z uregulowaniami konstytucyjnymi, a w szczególności gwarancji poszanowania godności człowieka, która wynika z art. 30 Konstytucji RP, zakazu poddawania torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu, które poręcza art. 40 Konstytucji oraz zasady demokratycznego państwa prawa, o której mowa jest w art. 2 Konstytucji, ale także z utrwalonym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozumieniem zakazu z art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu). Warto powtórzyć tutaj stanowisko RPO wg którego ?sama obecność w polskim systemie prawnym środka skutkującego faktycznym dożywotnim pozbawieniem wolności – bez możliwości weryfikacji postępów resocjalizacji i wpływu osadzonego na jego sytuację prawną – może być podstawą odmowy wykonania wydanych przez polskie sądy europejskiego nakazu aresztowania (ENA) oraz wniosków o ekstradycję. Rzecznik wskazuje wprost, że niemożność samodzielnego osądzenia najcięższych przestępstw byłaby ciosem w wiarygodność i skuteczność polskiego wymiaru sprawiedliwości.

Odwołując się do orzecznictwa trybunału strasburskiego natomiast, z perspektywy wymogów wynikających z art. 3 EKPC, konieczne jest istnienie kontroli zasadności odbywania przez skazanego kary dożywotniego pozbawienia wolności, a nadto istnienie przepisu dającego skazanemu realną możliwość zwolnienia na precyzyjnie określonych, zależnych od jego zachowania warunkach, wiadomych już w czasie orzeczenia wobec niego kary dożywotniego pozbawienia wolności. Przy spełnieniu tego warunku osoba skazana zyskuje realną nadzieję na odzyskanie wolności, wiedząc, jakie warunki resocjalizacyjne musi spełnić i w jakim terminie. Z perspektywy gwarancji określonej w art. 3 EKPC ważne jest bowiem to, by wymierzona kara dożywotniego pozbawienia wolności nie była dalej wykonywana w sytuacji, gdy wszystkie cele kary zostały spełnione i jej dalsze stosowanie nie jest uzasadnione. 

Rozwiązanie wprowadzone do Kodeksu Karnego skutkujące zniesieniem możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie w razie wymierzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności jest zatem jako bezwzględne dożywocie niemożliwe do pogodzenia z Europejską Konwencją Praw Człowieka w brzmieniu nadanym jej przez orzecznictwo strasburskie. Jakkolwiek dokonany przez Polskę wybór konkretnego systemu wymierzania kary, włącznie z regulacjami dotyczącymi warunkowego zwolnienia, zasadniczo znajduje się poza zakresem kontroli sprawowanej przez ETPC, to taki wybrany system nie może naruszać zasad przyjętych w EKPCz, a więc w szczególności w jej art. 3, zakazującym stosowania tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania.

Warto również zwrócić uwagę na efekt psychologiczny takiej kary. W przypadku wymierzenia nieredukowalnego dożywotniego pozbawienia wolności skazany może nie mieć motywacji do podjęcia działań w kierunku własnej resocjalizacji, co może mieć negatywny wpływ na innych osadzonych oraz stan bezpieczeństwa i porządku w zakładzie karnym, w którym będzie ją odbywał. Perspektywa wcześniejszego zakończenia odbywania kary jest bardzo silnym bodźcem, skłaniającym skazanego do aktywnego włączenia się w proces resocjalizacji. Zwraca się bowiem uwagę na dyscyplinującą funkcję możliwości warunkowego zwolnienia oraz fakt, że odebranie człowiekowi jednego z najbardziej ludzkich uczuć – nadziei, stwarza sytuację ?zwierzęcia w klatce?, którego agresywność i desperacja może być jedynie hamowana.

W tej perspektywie można przyjąć stanowisko, że wymierzanie kary w postaci nieredukowalnego dożywotniego pozbawienia wolności służy głównie funkcji sprawiedliwościowej odwetowej prawa karnego, szczególnie w kontekście prymitywnego aspektu zemsty. Warto zauważyć, że funkcje prewencji indywidualnej i ochronna mogą być osiągnięte równie skutecznie, nawet bez wprowadzenia zakazu warunkowego zwolnienia. Co więcej, taki wyrok nie spełnia funkcji prewencji ogólnej, gdyż potencjalni przestępcy zagrożeni karą dożywotniego pozbawienia wolności nie zrezygnują ze swoich działań, obawiając się tej kary, tak jak to ma miejsce w przypadku innych sankcji.

W doktrynie podkreśla się, iż w kontekście procesu resocjalizacji skazanego, istotne jest, aby aktywnie uczestniczył on w tym procesie. Perspektywa wcześniejszego zakończenia kary jest silnym bodźcem skłaniającym skazanego do aktywnego zaangażowania w resocjalizację. Mechanizm przedterminowego warunkowego zwolnienia odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu dyscypliny w zakładzie karnym. Brak tej możliwości powoduje, że skazani tracą motywację do przestrzegania regulaminu więziennego i przejawiają tendencje do buntu.

Podkreśla się także, że taka sytuacja jest niebezpieczna, gdyż wpływa negatywnie na atmosferę wśród więźniów i personelu więziennego w przypadku skazanego pozbawionego nadziei. To z kolei koliduje z założeniem które zakłada działania w trakcie odbywania kary, mające na celu pobudzenie skazanego do współdziałania i kształtowania postaw zgodnych z prawem po odbyciu kary.

Wykluczenie możliwości warunkowego zwolnienia stawia pod znakiem zapytania sens wykonywanej pracy przez personel penitencjarny. Ignorowanie elementów jak prawidłowe zachowanie, praca nad sobą, udział w terapii, nagrody czy brak kar, ma negatywne skutki i szkodzi zarówno pracy penitencjarnej, jak i bezpieczeństwu w zakładach karnych. To jest sprzeczne nie tylko z polską konstytucją, ale również z zaleceniami europejskimi, takimi jak Reguła 102.2. Europejskich Reguł Więziennych z 11 stycznia 2006 r., która podkreśla, że kara pozbawienia wolności sama w sobie nie powinna przyczyniać się do zwiększania cierpień związanych z uwięzieniem. Założenie, że dożywotnio skazany nie ma szans na warunkowe przedterminowe zwolnienie, jest sprzeczne z tym zaleceniem.

Nie ulega wątpliwości, że wyroki wymierzające nieredukowalną bezwzględną karę więzienia będą poddane apelacjom do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC), który oceni naruszenie przez Polskę art. 3 EKPCz i orzeknie na rzecz skazanego o możliwość uzyskania rekompensaty. Jednakże, jest to jedynie jedno z wielu problemów wynikających z omawianej nowelizacji.

W świetle powyższych okoliczności, można już w tym miejscu wskazać na oczywiste następstwa nowelizacji. Po pierwsze, poprzez zwiększenie surowości polskiego prawa karnego, co najmniej podtrzymany zostanie dotychczasowy bardzo wysoki poziom stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, który często orzekany jest właśnie na podstawie surowej grożącej podejrzanemu kary. Po podtrzymany zostanie dotychczasowy bardzo wysoki poziom prizonizacji w Polsce. W obydwu niechlubnych przypadkach Polska jest na szarym końcu rankingów państw Unii Europejskiej.

Niestety wprowadzone modyfikacje dodatkowo znacząco oddalają krajowe prawo karne od rozwiązań, które wydają się być nieuniknione i stanowią fundamentalny warunek efektywnego wymiaru sprawiedliwości w obszarze prawa karnego. Chodzi tutaj o implementację uproszczonej procedury karnej o charakterze kompensacyjno-konsensualnym, zwłaszcza w kontekście pewnych kategorii przestępstw.

Należy także podkreślić, że po raz pierwszy w historii tworzenia lub istotnej nowelizacji polskich kodeksów karnych zrezygnowano z rozległych konsultacji z teoretykami i praktykami prawa karnego. Brak skorzystania z bogactwa dotychczasowej doktryny i orzecznictwa, które zawiera wiele cennych postulatów dotyczących obecnie obowiązującego prawa oraz sugestii dotyczących przyszłych zmian, stanowi istotną uwagę. Zatem krytycznie należy ocenić zmiany kodeksu karnego wprowadzone w dniu 1 października 2023r,

Co więcej, biorąc pod uwagę obecną sytuację w funkcjonowaniu złożonej procedury karnej i opóźnienia w działaniu sądów, można jednoznacznie stwierdzić, że żadne modyfikacje materialnego prawa karnego nie przyczynią się do znaczącego zmniejszenia poziomu przestępczości. Z tego wynika, że w kontekście przyszłej reformy całego prawa karnego, która jest bez wątpienia konieczna w kodeksie karnym w 2024 r., niezbędne jest długofalowe współdziałanie przedstawicieli praktyki i teorii. Taka współpraca powinna być oparta na solidnych badaniach nad obecnym stanem i obrazem przestępczości w Polsce żeby uniknąć częstych zmian w przepisach kodeksu karnego w 2024r. i nadać trwałość obowiązującym przepisom.