Odpowiedzialność karna nieletnich? nowelizacja Kodeksu Karnego i związane z nią problemy nowelizacji kodeksu karnego w 2024 r.

Ostatnie zmiany w polskim systemie prawnym przyniosły rewolucyjne rozstrzygnięcia dotyczące odpowiedzialności karnej nieletnich. Nowelizacja Kodeksu Karnego, wprowadzona niedawno rozszerza możliwość karania za najpoważniejsze przestępstwa już po ukończeniu 14 roku życia. Wprowadzono nowy przepis, konkretnie artykuł 10 § 2a Kodeksu Karnego, który umożliwia pociąganie do odpowiedzialności karnej nieletnich w wieku od ukończenia 14 lat do przed ukończeniem 15 lat za zabójstwa kwalifikowane (określone w art. 148 § 2 i 3 KK). Warunkiem jest to, że okoliczności sprawy oraz rozwój, cechy osobiste i otoczenie nieletniego sprawcy uzasadniają tę decyzję, a jednocześnie istnieje uzasadnione przypuszczenie, że tradycyjne środki wychowawcze lub poprawcze nie będą skuteczne w resocjalizacji tego młodocianego sprawcy. Wprowadzona regulacja wywołała niemałe poruszenie wśród prawników ? spróbujmy się w nią zagłębić trochę bardziej.

W tym artykule dowiesz się o:

• Za jakie czyny odpowiedzą 14-sto latkowie?
• Czy będzie wymagana opinia biegłych przed zastosowaniem nowych przepisów?
• Czy dziecko może ponosić odpowiedzialność karną

Za jakie czyny odpowiedzą 14-sto latkowie?

Zgodnie z nowymi przepisami, nieletni w wieku od 14 do 15 lat mogą ponieść odpowiedzialność karę za zabójstwa kwalifikowane, jeżeli okoliczności sprawy oraz indywidualne cechy sprawcy i jego otoczenie uzasadniają takie rozstrzygnięcie. Istotne jest również założenie, że zastosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie byłoby skuteczne w procesie resocjalizacji nieletniego. W wypadku stwierdzenia, iż nieletni poniesie odpowiedzialność na zasadach z Kodeksu Karnego. sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Warto zaznaczyć, że nowe przepisy nie oznaczają automatycznego karania każdego nieletniego popełniającego poważne przestępstwo. Decyzja o nałożeniu kary zależy od kompleksowej oceny sytuacji, a także od obiektywnego spojrzenia na stopień rozwoju sprawcy, jego cechy osobiste, jak również warunki otoczenia. Celem nowelizacji jest nie tylko ukaranie sprawcy za popełnione przestępstwo, ale przede wszystkim zapewnienie skutecznych środków resocjalizacyjnych. Zdaniem zwolenników zmian, taka modyfikacja pozwala na dostosowanie polskiego prawa do współczesnych standardów praw człowieka oraz skupienie się na rehabilitacji nieletnich przestępców, zamiast jedynie na izolacji od społeczeństwa.

Czy będzie wymagana opinia biegłych przed zastosowaniem nowych przepisów?

Jednakże, nowe zapisy wzbudzają także kontrowersje. Eksperci, w tym Rzecznik Praw Dziecka, wyrażają swoje obawy co do tej zmiany, podkreślając, że taka ścieżka nie znajduje uzasadnienia ani w statystykach, ani w praktyce pracy z trudną młodzieżą. Zdaniem krytyków, przedstawione regulacje nie są adekwatne do rzeczywistości i doświadczeń związanych z działaniami na rzecz skutecznej resocjalizacji młodszych osób popełniających przestępstwa. Krytycy obawiają się, że młodociani przestępcy mogą nie zawsze być odpowiedzialni na tyle, by ponosić karę zgodną z kodeksem karnym. Argumentują również, że istnieje ryzyko nadużywania takiej możliwości karania nieletnich. Warto w tym kontekście przyjrzeć się rozwiązaniom, które Ustawodawcy innych krajów wprowadzili w życie. Minimalny wiek odpowiedzialności karnej dla nieletnich w Europie obejmuje zakres od 10 (Anglia i Walia, Szwajcaria, Irlandia Północna) do 18 roku życia (Belgia). W większości państw ustalono go między tymi dwiema wartościami. Przykładowo, w Holandii, Szkocji i Turcji wynosi 12 lat, we Francji ? 13 lat, w Austrii, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii, Słowacji, Słowenii ? 14 lat, w Grecji i państwach skandynawskich ? 15 lat, a w Rosji ? 16 lat (por. K. Buczkowski, Wymiar sprawiedliwości wobec nieletnich w wybranych krajach, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2018).

W efekcie, nowelizacja Kodeksu Karnego w Polsce otwiera pole do szerokiej dyskusji społecznej na temat granic odpowiedzialności karnej nieletnich. Decyzja o wprowadzeniu tych zmian wynika z dążenia do bardziej zindywidualizowanego podejścia do przestępczości młodocianych oraz skupienia się na ich resocjalizacji. Analiza psychospołeczna wskazuje, że niektórzy nieletni w wieku 14-15 lat mogą być zdolni do ponoszenia winy za przestępstwa, takie jak zabójstwa kwalifikowane. Ostateczna decyzja o poniesieniu odpowiedzialności karnej zależy od indywidualnych umiejętności i rozwoju psychospołecznego każdego sprawcy. Projekt zakłada, że każda osoba, której rozwój psychospołeczny na to pozwala, powinna ponosić odpowiedzialność karą. Nie ulega wątpliwości, że wśród sprawców zabójstw kwalifikowanych mogą znaleźć się nieletni, którzy popełnili je z rozeznaniem, mogli zrozumieć znaczenie swojego czynu oraz pokierować swoim postępowaniem, a więc należy uznać ich za zdolnych do ponoszenia winy. Wskazuje się, że w populacji osób, które ukończyły 14 lat, a nie ukończyły 15 lat, mogą znajdować się osoby, które osiągnęły taki poziom rozwoju psychospołecznego, że posiadają rozeznanie co do popełnionego czynu zabójstwa, i dlatego mogą być pociągnięte za to do odpowiedzialności karnej (dr n. med. J. Pobocha Psychiatryczne i medyczne uwarunkowania ustalenia minimalnego wieku odpowiedzialności karnej, opinia z dnia 17 listopada 2021 r. zlecona przez Ministerstwo Sprawiedliwości). Wydaje się że niezbędne będzie w tym zakresie opinia biegłych. Przyjęcie arbitralnej granicy wiekowej ma na celu stworzenie ram, a nie oznacza, że osoby niedojrzałe społecznie i psychospołecznie będą karane. Wprowadzenie tej granicy wiąże się również z warunkiem, że rozwój psychospołeczny sprawcy musi na to pozwać. Czas pokaże, czy nowe przepisy przyniosą spodziewane efekty czy też będą wymagały dalszych korekt.

Należy jednak zwrócić uwagę, iż pomimo zmiany Kodeksu Karnego, zawsze w trakcie rozpatrywania tej kwestii przez sąd karny istotne jest uwzględnienie systemu środków wychowawczych lub poprawczych, zgodnie z art. 10 § 2a Kodeksu Karnego. Sąd powinien dokładnie zbadać, czy zastosowanie tych środków wobec nieletniego nie jest w stanie zagwarantować skutecznej resocjalizacji, mając na uwadze cel wychowawczy. Nowe brzmienie kodeksu odchodzi od celów wychowawczych na rzecz celów odwetowych. Warto przeprowadzić szczegółową analizę tych środków w kontekście czynu zabronionego popełnionego przez nieletniego, porównując to z perspektywą grożącej mu kary pozbawienia wolności, a także z uwzględnieniem sposobu jej wykonania, zważywszy na fakt, że nieletni w trakcie wykonywania kary jest traktowany jako młodociany.

Odpowiedzialność karna dziecka?

Ważne jest również, aby sąd uwzględniał, że nieletni to jeszcze dziecko, co nakłada na niego obowiązek szacunku dla zasady dobra dziecka. Ta zasada ma swoje źródło w normach konstytucyjnych oraz w przepisach Prawa Dziecka (art. 3 Prawa Dziecka). Trybunał Konstytucyjny podkreśla istotę dobra dziecka, uznając je za wartość konstytucyjną. W rezolucji Parlamentu Europejskiego z 21.6.2007 r. dotyczącej przestępczości nieletnich, roli kobiet, rodziny i społeczeństwa, podkreśla się, że “wybór zastosowanej kary oraz jej późniejsze wykonywanie muszą się kierować zasadami nadrzędnego dobra dziecka” (więcej na ten temat można znaleźć w pracach A. Grześkowiaka, “Prawo nieletnich”, 2023, s. 34?36).

Z tego wynika, że żaden przepis prawny dotyczący nieletnich nie powinien skupiać się na ukaraniu nieletniego, ale raczej służyć jego dobru. Ważne jest zaznaczenie, że ?wymierzanie sprawiedliwości wobec nieletnich nie jest zakazane przez zasadę dobra dziecka, o ile jest to sprawiedliwość dostosowana do specyfiki nieletnich, a nie narzędzie odstraszające? (por. A. Grześkowiak, “Prawo nieletnich”, 2023, s. 38).